پس از دوران جنگ جهانی اول، کشورهای درگیر در جنگ و هم پیمانان آنان به این باور رسیدند که وظیفه دفاع و مقابله با دشمنان تنها نباید از نیروهای نظامی مورد انتظار باشد و بدون درنظرگرفتن و پایکار آوردن سایر مؤلفه های قدرت ملی، موضوع دفاع ملی امری بعید و دست نیافتنی است. از این رو نیروهای نظامی کشورهای درگیر در جنگ، علاوه بر تقویت آموزش های نظامی در سطح آکادمی های نظامی و دانشکده های ستاد و جنگ خود، به فکر ایجاد مراکزی آموزشی افتادند تا مسئولان و مقامات دولتی که تصمیمات آنان در جریان جنگ ها بر نتیجه جنگ اثرگذار است، ضمن آشناشدن با موضوعات کلان در حوزه دفاع و امنیت، آموزش هایی نیز در زمینه موضوعات سطوح راهبردی مانند: اصول وارزش ها، داکترین، مأموریت و رسالت، اهداف کلان، چشمانداز، سیاستهای کلی، برنامه ریزی بلندمدت، راهبرد نویسی، توسعه تفکر راهبردی، ارتقاء مهارت تجزیه و تحلیل راهبردی، شناخت محیط راهبردی، و تصمیم گیری راهبردی با نگاه به تمامی مؤلفه های قدرتملی (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علم و فناوری، و محیط زیست) دریافت نموده و بتوان در خاتمه این دوره ها آنان را در زمره استراتژیست های ملی محسوب نمود.
عنوان های مختلف و متفاوتی برای اینگونه مراکز آموزشی در بدو امر درکشورهای مختلف درنظر گرفته شد لیکن بتدریج عنوان دانشکده/دانشگاه دفاع ملی مناسب ترین نامی بود که با توجه به مأموریت علمی این مراکز و نتایج مورد انتظار از آنان بین تمامی کشورها مورد وفاق قرار گرفت و اکنون در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، این مراکز علمی تحت تابعیت وزارت دفاع یا ارتش با ارائه دوره های حدود یکساله، طیف وسیعی از افسران ارشد و مدیران بخشهای غیرنظامی را به مدیران و فرماندهانی عالی رتبه تبدیل نموده و حتی در بسیاری از کشورها طی این دوره از الزامات انتصاب در مشاغل راهبردی محسوب می گردد.
پیشینه تشکیل چنین مرکزی در ایران، به مهرماه سال 1340 ه.ش بازمی گردد. در این سال ارتش وقت ایران که هنوز آثار جنگ جهانی دوم را برچهره داشت و فرصت چندانی برای تجدید سازمان و تأمین تجهیزات نیافته بود، با هدف اجرای دورههای آموزشی مورد نیاز افسران و مدیران عالی ارتش برای نیل به درجه سرتیپی (جایگاه 18)، اقدام به تأسیس مرکزی آموزشی با نام «دانشکده فرماندهی عالی و ستادمشترک» نمود. نخستین دوره این مرکز با نام «دوره تهیه ستاد» در همان سال با شرکت 19 نفر از افسران ارتش و 5 نفر از کارمندان وزارتخانه های مرتبط با امور دفاعی به مدت 24 هفته (712 ساعت) برگزار شد.
پس از هفت سال فعالیت و در تاریخ 5 اردیبهشت 1347، دانشکده یادشده با «مرکز آموزش عالی مدیریت» ادغام، و با ارتقاء به دانشگاه، عنوان خود را به «دانشگاه پدافند ملی» تغییرداده و با سه دانشکده با نام های «دانشکده فرماندهی عالی و ستاد مشترک» ، «دانشکده مدیریت و امنیت ملی» ، و «دانشکده ملی جنگ» به کار خود ادامه داد.
در مهرماه سال 1347، پس از اعمال اصلاحاتی در ساختار قبلی، اساسنامه دانشگاه پدافند ملی با دو دانشکده با نام: «دانشکده امنیت ملّی» و «دانشکده ستاد نیروهای مسلّح» به تصویب رسید و برای تأمین فضای آموزشی مورد نیاز، به ساختمانی نوساز و چهارطبقه واقع در خیابان قصر سابق، سه راه حشمتیه تغییر محل داد. طبق اساسنامه جدید، پذیرش دانشجویان در دانشگاه پدافند ملّی بدون آزمون بوده و اداره سوم ستاد مشترک ارتش وقت، با تشکیل کمیسیونی ویژه ضمن بررسی سوابق خدمتی افراد معرفی شده از سوی سازمانها، دانشجویان را انتخاب و برای طی دوره به دانشگاه معرفی می نمود.
در تاریخ 15شهریور 1355، با ایجاد تغییراتی در ساختار خود با دو دانشکده «دانشکده پدافند ملی» و «دانشکده ستاد مشترک» بکار خود ادامه داد و دوره های آموزشی دانشکده ها به شرح زیر اصلاح گردید:
- دوره «دانشکده پدافند ملی» به مدت یکسال با ظرفیت پذیرش 50 نفر (35 نفر از سرهنگ های واجد شرایط ارتش و 15 نفر از کارمندان عالی رتبه سازمان های دولتی)؛
- دوره «دانشکده ستاد مشترک» با ظرفیت پذیرش 40 نفر (از افسران ارتش) به مدت 21 هفته (دو نوبت در سال).
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1357، دوره های دانشگاه پدافند ملی تعطیل و از سال 1359 دانشگاه پدافند ملی رسمل منحل شد و در دوران هشت ساله دفاع مقدس (1367-1359) به لحاظ درگیری تمامی مسئولان عالی رتبه نظامی و غیرنظامی در موضوعات و مسائل مرتبط با جنگ تحمیلی، عملا ضرورت تشکیل چنین مرکزی احساس نشد.
پس از خاتمه هشت سال دفاع مقدس، با توجه به تجربیات ارزنده حاصل از جانفشانی ها و رشادت های فرماندهان و نیروهای رزمنده در برابر هجمه ناجوانمردانه رژیم بعثی و حمایت های قدرتهای شرق و غرب و ایادی منطقه ای آنان، برای بهره گیری از درس های حاصل از این تجربیات بی نظیر، ضرورت ایجاد یک مرکز آموزشی از سوی مسئولان عالی کشور احساس گردید و در این راستا، ارتش ج.ا.ایران در هنگام تهیه پیشنویس قانون جدید ارتش ج.ا.ایران (که در سال 1366 به تصویب رسید)، تکلیفی را در ماده 54 این قانون برای خود درنظر گرفت که بر مبنای آن ستادمشترک ارتش ج.ا.ایران مؤظف گردید: برای آموزش، مطالعه و تحقیق در زمینه سیاست کلی نظامی و خط مشی کشور در امور دفاعی و آموزش فرماندهان و مدیران رده بالای نیروهای مسلح و مقامات عالی رتبه کشور که در مسائل دفاعی و امنیتی مسئولیت دارند، «دانشگاه علوم استراتژیک» را تأسیس و اساسنامه و مواد آموزشی آن را تهیه و به تصویب شورای عالی دفاع برساند.
«دانشگاه علوم استراتژیک» با دو دانشکده با نام های«دانشکده دفاع ملی»و«دانشکده مدیریت استراتژیک» در سال 1370 در یکی از ساختمان های واقع در اراضی ستاد نیروی زمینی ارتش ج.ا.ایران تأسیس و نخستین دوره خود را با عنوان های دوره دفاع ملی (برای فرماندهان نظامی) و مدیریت استراتژیک (برای مسئولان غیرنظامی دستگاه های دفاعی و امنیتی کشور) در مهرماه سال 1371 آغاز نمود. این دوره ها منتهی به مقطع تحصیلی نبوده و برای فارغ التحصیلان صرفا" گواهینامه طی دوره صادر می گردید.
برگزاری این دوره ها تا سال 1373 ادامه یافت و با پیشنهاد ارتش و طی مراحل و تشریفات اداری لازم در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و تصویب فرماندهی معظم کل قوا(مدظله العالی)، در مهرماه سال 1374 اولین دوره دکترا (Ph.D.) در رشته علوم دفاعی راهبردی با دو گرایش مدیریت استراتژیک و دفاع ملّی برگزار شد.
برابر اوامر فرماندهی معظم کل قوا (مدظله العالی) در تاریخ 26 دیماه 1375 نام دانشگاه به «دانشگاه عالی دفاع ملی» تغییر یافت و با توجه به نیاز به توسعه رشته ها و گرایش های آموزشی و جوابگو نبودن فضای آموزشی موجود، موقعیت کنونی (واقع در بزرگراه شهید بابایی) برای دانشگاه در نظر گرفته شد و دانشگاه در اردیبهشت سال 1381 به موقعیت فعلی جابجا شد.
پس از جابجایی دانشگاه به موقعیت جدید و با توجه به وجود مرکزی آموزشی با مأموریت مشابه در ساختار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (با نام دانشکده علوم استراتژیک)، به پیشنهاد ستاد کل نیروهای مسلح و تصویب فرماندهی معظم کل قوا (مدظله العالي)، در تیرماه سال1381ه.ش، دو مرکز آموزشی ارتش و سپاه ادغام و مرکز آموزشی جدید با عنوان «دانشگاه عالی دفاع ملی» در تابعیت ستاد کل نيروهاي مسلح کارخود را آغاز نمود.
با توجه به خلاء موجود در زمینه آموزش های حوزه علوم امنیتی و نیاز روزافزون سازمان ها به آموزش فرماندهان و مدیران ارشد خود در این حوزه، دانشکده سوم با عنوان «دانشکده امنیت ملی» در همان سال به ساختار دانشگاه افزون شد.
با تغییر در ساختار کلی ستادکل ن.م در مرداد ماه سال 1395، و تجمیع مراکز پژوهشی وابسته به ستاد کل نیروهای مسلح در دانشگاه عالی دفاع ملی، نام دانشگاه به «دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی» تغيير يافت.
به حول و قوه الهی و با عنایت خداوند منان با تلاش شبانه روزی مسئولان دانشگاه و حمایت های بی دریغ ستادکل نیروهای مسلح، روند توسعه رشته ها و گرایش های علمی دانشگاه در سه حوزه دفاع ملی، امنیت ملی و مدیریت راهبردی در سال های پس از تغییر تابعیت دانشگاه با همکاری ستادکل نیروهای مسلح و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اطلاعات، شتاب قابل قبولی یافته و در حال حاضر دانشگاه با بهره گیری از سه دانشکده راهبردی خود، دوره های دکترای تخصصی (Ph.D) را در 9 رشته و 9 گرایش تحصیلی برگزار می نماید و همچنان در حال رصد و نیازسنجی برای ایجاد رشته ها / گرایش های مورد نیاز کشور می باشد.
ریاست دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی برعهده سردار سرتیپ پاسدار دکتر احمد وحيدي می باشد.
